پیشینه تذهیب:

ایرانیان از زمانهای بسیار دور ، به جانوران و گیاهان توجه داشته و نقش های بسیاری از آنها را در آثار خود به کار برده اند، آنچنانکه این نقوش بر مبنای تفکرات و برداشتهای آیینی شکل گرفته است و بسیاری از این نقوش به نمادی از اعتقادات آنها بدل شده است و با گذشت زمان شاهد بروز تغییر و تحول در این نقوش هستیم.

 ویژگی های نقوش در آثار تمدن های اولیه :
1- کاربرد نقوش گیاهی نسبت به نقوش انسانی و حیوانی محدود تر است .
2- نقوش گیاهی در وسط متن و فضای اصلی آثار کمتر به کار رفته است و بیشترین کاربرد را در امر حواشی و نوارهای تزئینی دارد.
3- روش استفاده، به صورت تکرار و قرینه سازی است.
4- در نقوش گیاهی تنوع دیده نمی شود.
5- اجرای نقوش گیاهی دارای نظم خاصی است که از شکل ساده نیز برخوردار است .
6- نقوش ساده هندسی ، اززندگی کشاورزی و دامپروری مانند : زمین ، کوه ، آب و ... تاثیر پذیرفته است.

ویژگی های عمده نقوش دوره هخامنشی:
1- استفاده از نقوش انسانی، حیوانی، گیاهی
2- تقسیم بندی قاب و طراحی حاشیه و متن
3- نقوش گیاهی رایج شامل درخت سرو، گل 12 پر و گل نیلوفر آبی است .
4- استفاده از شیوه های انتقال، قرینه سازی انعکاسی در تکثیر نقوش
5- محدود بودن نقوش گیاهی
6- ظرافت و دقت در اجرای اثر

هنر اشکانی:

هنر اشکانی تحت تاثیر هنر یونان بوده است. از این دوره بیشترین آثار بدست آمده شامل نقاشی دیواری، حجاری و گچبری هایی از نقوش هندسی ، گیاهی و انسانی است . نقوش هندسی و گیاهی بیشتر جنبه تزئینی دارد و با شیوه ی تکرار یا قرینه انعکاسی اجرا شده است .

ویژگی های نقوش گیاهی در دوره ساسانی:
1- نقوش گیاهی پر کننده فضاهای خالی و میانی انسانی و حیوانی است .
2- تنوع اندکی در نقوش گیاهی دیده می شود .
3- از نقوش گیاهی در حواشی طرحها استفاده می شود .
4- شیوه تکرار و قرینه سازی در نقوش گیاهی کاربرد دارد.
5- نقوش گیاهی قوس دار و دورانی، کاربرد دارد.

ویژگی های نقوش و طرح های دوره اسلامی از ابتدا تا پایان دوره سلجوقی (قرن8هجری):

1- کاربرد وسیع طراحی خطوط کوفی متنوع و ترکیب خط کوفی با نقوش اسلیمی و طراحی خطوط متنوع کوفی بر اساس نقش مایه های اسلیمی

2- پیچیدگی طرحها و تزئین فضاهای خالی نقوش اسلیمی با نقوش هندسی

3- ابتکار در ترکیب نقوش و کاربرد متنوع آنها در زمینه های قاب ، ستاره، چلیپا ، حاشیه پهن و به کار گیری نقوش در اشکال دایره ای

4- ترکیب خط ، نقوش انسانی، حیوانی، اسلیمی و هندسی با یکدیگر در تزئین آثار و اشیای کاربردی

5- تاثیر مضامین ادبی و مفاهیم مذهبی در تزیین آثار

6- کاربرد نقوش اسلیمی با قوس های کوتاه و فشرده

 در دوران سلجوقیان شیوه جدیدی در تزئین و تذهیب آغاز شد که تا روزگاران بعدی دوام یافت و بنیان این شیوه بر آن بود که : (( سطر های نوشته شده را با خط های دقیق و سنجیده خط کشی کنند و بخش های بیرون از خط کشی را با نقش های گیاهی ( شاخ و برگ ) پر کنند )) (زکی ، 1377 ، ص 69)

ویژگیهای طراحی نقوش در دوره ایلخانان و تیموریان:
1- استفاده از نقوش گیاهی ( ختایی )، ابر چینی، نقوش حیوانی عجیب مانند اژدها و سیمرغ در طراحی نقوش
 2- تقسیم زمینه کار به حاشیه و متن و طراحی داخل متن بالچک و ترنج ( شمسه )
3- استفاده از نقوش اسلیمی و ختایی در فضاهای میانی نقوش هندسی
4- جدا شدن نقوش از خط و یافتن استقلال و هویت خاص خود
5- ایجاد نظم و بر قراری اصول دقیق در طراحی اسلیمی و ختایی
6- طراحی ساقه های اسلیمی با قوسهای بلند
7- کاربرد نقوش اسلیمی و ختایی در کتاب آرایی

* (( تذهیب گران عصر مغول از رنگهای طلایی ، آبی ، سرخ ، سبز ، نارنجی استفاده می کردند و آبی سیر را به عنوان زمینه ای که رنگ های دیگر آن را فرا می گیرد انتخاب می کردند )) ( زکی ، 1377 ، ص 69)

 

ویژگی های نقوش سنتی در دوره صفویه :
1- بزرگی قوسهای اسلیمی و ختایی در عین ظرافت و رعایت تناسبات و کاسته شدن از فشردگی قوس ها
2- ترکیب اسلیمی و ختایی در یکدیگر
3- طراحی اسلیمی گلدار و تنوع اسلیمی دهان اژدری تزئینی

* (( از دلنوازترین صفحه های تذهیب شده از عصر صفوی صفحاتی است در صدر کتاب خطی  بوستان سعدی   موجود در دارالکتاب مصر که داری تاریخ 893 هجری / 1488 میلادی است و در پای آن امضای تذهیب گر (( یاری )) دیده می شود )) ( زکی ، 1377 ، ص 71)

از قرن 12 هجری  به بعد که زمان حکومت قاجار است شاهد کم رنگ شدن اصالت در نقوش سنتی هستیم و نیز ورود ترکیب ها ، نقوش و گلهایی که در ایران سابقه و پیشینه ای نداشته اند .

* در دوره معاصر طراحی سنتی در تذهیب کاشی ، فرش و سایر رشته های صنایع دستی کار برد وسیعی دارد.

واژگان و اصطلاحات تذهیب :

در تذهیب هم مثل سایر هنرها واژگانی وجود دارد که برای یک تذهیب کار آگاهی از آن واژگان لازم و ضروری است . البته واژگان تذهیب تا حدودی ناشناخته هستند و این امر باعث شده است بعضی از واژگان در کتابهای مختلف معانی متفاوتی داشته باشد و در اینجا تلاش شده است که تا حد امکان معنای رایج و منطقی آنها ذکر شود .

کتاب قانون الصور در بیان شماری از واژگان تذهیب می نویسد :

چنین  کرد  اوستادم   رهنمایی
   

که   هست  اسلیمی  و  دیگر   ختایی

ز ابر و  داغ   اگر   آگاه   باشی
   

چو    نیلوفر   فرنگی    خواه     باشی

مکن از  بند رومی  هم  فراموش
   

کنی چون اسم هر یک جای در گوش

( به نقل از مجرد تاکستانی ، 1384 ، ص 27)

اسلیمی :

 اسلیمی یا اسلامی نقشی است که از گذشته های دور برای آذین بندی ظرفها ، بافته ها و در حجاری ها به کار می رفته است و شاید در آن روزگاران نامی خاص داشته است . این نقش ظاهراً در دوره ی سلجوقی و تیموری به این نام شناخته شد.

نقش های اسلیمی عبارتند از گردش ها و پیش و خم های مدور تکراری اغلب به قرینه و گاه بی قرینه که بیشتر یادآور پیچش ساقه یک گیاه می تواند باشد .

ایرج افشار در کتاب صحافی سنتی می آورد :

(( اسلیمی یا اسلامی کامل مانند اجزاء یک گیاه شکل می گیرد و مشتمل است بر تخمه و ساقه و جوانه و برگ و گل که به چنگ تبدیل می شود ... )) ( به نقل از ماچیانی ، 1379 ، ص 13)

چنگ :

 (( حرکت هایی که گرداگرد شاخه های اسلیمی را می گیرد چنگ گویند . این زائده های چسبنده مانند قارچهایی هستند که در اطراف شاخه های درختان و ساقه های آنها می رویند و آنها را در بر می گیرد )) ( هنرور ، صفحه  1386 ، ص چ )

استاد هادی اقدسیه هنرمند گرانقدر نقشه قالی وتذهیب می گویند :

((اسلیمی اساساً نمودار طرح درخت است با همه پیچ و خم و شاخ و برگ و...)) ( به نقل ازماچانی ، 1379 ، ص14)

توضیح آنکه اسلیمی ها با بندهایی به طرزی بسیار فنی و استادانه به یکدیگر مرتبط می شوند که اصطلاحاً  به آن (( بند اسلیمی )) اسلیمی می گویند.

ختایی :

ختایی از جمله نقش های اساسی هنرهای تزئینی ایرانی است که از ترکیب گل ، غنچه و برگ پدید می آید . بعضی ها بر این عقیده اند که این طرح را دردوره مغول از چین به ایران آورده اند . ولی بررسی سیر تکاملی کاربرد طرح گلها در دوره های مختلف از دوران هخامنشی تاکنون حاکی از آن است که این طرح در آثار این دوران بوده و به تدریج تکامل یافته است و شباهت میان نقوش ایرانی و چینی به دلیل وجود روابط فرهنگی ، بازرگانی و سیاسی میان دو کشور می باشد.

نقوش ختایی نقش هایی گیاهی و گل و بوته  مانند هستند که با ظرافت و نازکی در لا به لای نقوش اسلیمی در حرکت هستند .

(( ختایی مانند اسلیمی گیاهی است که مذهب و نقاش آنرا به صورت گل و برگ تزئینی گسترده شده           می آراید ... )) ( افشار ، 1357 ، ص 13)

مایل هروی در کتاب  ، کتاب آرایی در تمدن اسلامی می نویسد :

(( خطائی یا ختائی ، گونه ای است از اسلیمی که طرح آن ظریف و نازک است و صرفاً دارای نقوش پیچ  در پیچ گل و بوته است ... )) ( به نقل از ماچیانی ، 1379 ، 15 )

عمده گل های ختایی عبارتند از گل شاه عباسی یا گل اناری ، گل پنبه ای یا برگ مو ، گل پروانه  ، گل پنج پر و چهار پر و... که در طبیعت نیز یافت می شوند اما به طریقی قلم هنرمند تغییراتی در فرم اصلی آنها پدید آورده است .

لوتوس :

 که به آن برگ ماهی نیز گفته می شود در کنار گل های ختایی به عنوان برگ بزرگ استفاده می شود .

سر لوحه :

 سر لوحه تزئینی است که در بالای صفحه نخستین کتابها ترسیم می شود و در واقع می توان گفت سر لوحه  دروازه ورود به نقش گل و برگ ریز و نرمی می شود.

کتیبه :  به سر لوحه های کوچکی که در متن آنها ، عناوین مختلف کتاب را به رنگ طلایی یا شنگرف و یا سفید می نویسند کتیبه گفته می شود .

 دهن اژدر : نقشی است به شکل دهان اژدها . ظاهراً این نقش از دوره تیموریان رواج یافت است .

ابرک :دایره های کوچک و به هم پیوسته ای هستند که شکل ابر کوچکی را نمودار می کنند و در کنار صفحه ی کاغذ نقاشی می شوند . (( ابرک ترنج کوچکی است که شباهتی به ابر دارد و ...)) ( هنرور ، 1386،ص چ)

جدول : جدول عبارتست از خطوطی که بر دور ا دور صفحه تذهیب به جای گیره چینی ترسیم می کنند . جدول کشی گونه های مختلف داد .

واگیره :(( یک قسمت از یک طرح بزرگ است. برای مثال اگر بخواهیم شمسه ای را طرح کنیم اول آن را به چند قسمت تقسیم می کنیم و طرح را در یک قسمت آن که واگیره نام دارد پیاده می کنیم این طرح در قسمت های دیگر تکرار می شود )) ( مجرد تا کستانی ،‌1384 ، ص 28)

 

محرابی : نوعی نقش تذهیب است که نقش محراب مسجد در بالای طرح ترسیم شده است و انواع گوناگونی دارد : محرابی تصویری - محرابی درختی - محربی دورنما – محرابی قندیلی – محرابی گل و بوته – محرابی هندسی – محرابی هزار گل .

لچکی : لچکی  2/1   مربع کامل را گویند که از قطر به دو نیم کرده باشند. لچکی را در گوشه های صفحه های تزئین شده و در حاشیه خطوط چلیپا نقاشی می کنند.

ترنج : شکلی چهار گوش، دایره یا بیضی مانندکه با نقوش اسلیمی و ختایی ( انواع اسلیمی ) طرح شده باشد. به عبارت دیگر ترنج طرحی بدیع از دایره یا بیضی است که با نقوش اسلیمی و ختایی ترسیم شده است و معمولاً در وسط یک طرح تذهیب قرار می گیرد .

 

سر ترنج :نقوشی است به شکل لوزی کنگره دار که بالا و پایین ترنج رسم می شود ( با همان نقوش ترنج )

شمسه :شمسه معمولاً به شکل دایره یا چند ضلعی است که با نقش های اسلیمی و ختایی تزئین می شود و جایگاه آن مانند ترنج در مرکز طرح است و چون خطوطی مانند شعاع های خورشید از اطراف آن پراکنده می شود ( شرفه ) به آن شمسه می گویند.

شرفه :

خطوط نقشه داری هستند که اطراف شمسه های بزرگ طراحی می شوندو شمسه را به شکل خورشیدی در می آورند که شعاع های آن به اطراف پراکنده است .

گره : گره یا نقش گره در تذهیب عبارت است از نقشی منظم که بسیار دقیق رسم می شود. به عبارت دیگر طرحی است که با پیچشهای درهم و اشکالی گره مانند به یکدیگر متصل می شوند .

گاهی اوقات به محل اتصال قسمت ها ی مختلف یک طرح نیز گره می گویند.


تاج : طرحی است در بالای صفحه تذهیب که شکل تاج دارد و به  گونه های مختلف است. از تمامی یا نیمی از طرح تاج در تزئین سر لوحه کتابها استفاده می شود.

نیم تاج : 2/1 تاج است که در یک صفحه طراحی می شود.

تر صیع :  تر صیع در لغت به معنای گوهر نشاندن است.

در بعضی از کتابهای تذهیب ترصیع به معنای نشاندن جواهر در جای گل و بوته طرح تذهیب آمده است .

ولی ترصیع در تذهیب تزئینی است که دو سر لوح در بالا و پایین ، همراه با دو ستون تذهیب شده در چپ و راست و یک حاشیه کامل تذهیب شده دارد. این نوع تذهیب را ترصیع کامل می گویند..